Francisco de Vitoria sobre justicia, dominio y economía

José Luis Cendejas Bueno, María Alférez Sánchez

• Editorial: Editorial UFV
• Año: 2020
• ISBN:
  9788418360718
• Categoría: Economics
• Categoría: Economic History

Siguiendo a Santo Tomás de Aquino, Francisco de Vitoria comenta la cuestión 66 de la Secunda secundae de la Suma de Teología en un contexto doctrinal específico: el relativo a la virtud de la justicia. El hurto y la rapiña, que atentan contra ella, presuponen la legítima propiedad de algo por parte de alguien que es su dueño o dominum. Vitoria procede a revitalizar la importante cuestión del dominio con motivo de los indios recenter inventis, cuestión que ya ocupaba un lugar central en el pensamiento cristiano, si bien en otro ámbito, el relativo al significado y alcance de la pobreza evangélica. Al afirmar el dominio sobre las cosas creadas dadas por Dios al conjunto de los hombres para su utilidad, así como las razones por las que tuvieron que ser divididas, la Escolástica elabora una teoría sobre el origen de la propiedad privada de profunda influencia en el pensamiento jurídico y económico posterior.

Edición de los manuscritos con el comentario a la c. 66 de la Secunda secundae

Del manuscrito 43 de la Universidad de Salamanca que recoge los apuntes del bachiller Francisco Trigo, afirma Beltrán de Heredia lo siguiente: «El texto del presente manuscrito está redactado con esmero y parece reproducir bastante fielmente las mismas palabras del maestro. Es claro, ordenado, extenso y tiene otras cualidades que le hacen ser el mejor que de las lecciones de Vitoria se han conservado». Según Beltrán de Heredia, el manuscrito Ottoboniano latino 1015 recogería la docencia impartida en los cursos 1526-1529, aunque podría haber sido completado con lecciones posteriores, debido a la rúbrica que se encuentra en el folio 226r, q57: «Incipit materia de justitia secundum magistrum fratrem Franciscum a Victoria, quam incepit 19 octobris de 1535 annis». De este manuscrito afirma el mismo estudioso: «Roma. Biblioteca Vaticana. Cod. Ottob. 1015 a y b; dos vols.; en 4.º, 455 folios. Proceden de la biblioteca del duque de Altemps, según se indica en la primera guarda. El tomo primero contiene la exposición de la secunda secundae hasta la q89 inclusive y el segundo que comienza en el folio 249 lo restante». Por su parte, el Códice 64 del Monasterio de Montserrat recoge las lecciones de las cuestiones 57 (a. 2) a la 153, impartidas en los cursos 1534-1537.

Edición bilingüe latín-español

Biblioteca Universitaria de Salamanca

[Cód. 43/SUV2a]

QUAESTIO SEXAGESIMASEXTA
[De furto et rapina]

ARTICULUS PRIMUS

Utrum naturalis sit homini possessio exteriorum rerum

1. Quaerit de furto et rapina. Et quia furtum praesupponit esse dominos rerum, ideo in primo articulo quaerit sanctus Thomas an possessio exteriorum rerum sit homini naturalis. Sanctus Thomas ponit primo unam distinctionem. Dupliciter possunt res exteriores considerari. Uno modo, quantum ad earum naturam; et hoc modo est prima conclusio: quod non subjiciuntur potestati hominum, non habet homo potestatem faciendi quod aqua non sit calida.

Alio modo possunt res exteriores considerari quantum ad usum. Secunda conclusio: hoc modo habet homo potestatem utendi rebus. Probat, quia imperfectiora facta sunt propter perfectiora. Cum ergo homo sit perfectior omnibus rebus corporalibus, quae quidem factae sunt propter illum, sequitur quod homo habet potestatem utendi illis.

2. De hac quaestione multa diximus supra, in principio de restitutione. Sed ex ista determinatione et ex illis quae illic diximus sequitur unum corollarium: quod illa quae non sunt divisa nec habent propietarium, id est aliquem dominum, sicut thesauri absconditi et perditi, como las minas, sunt primo occupantis et invenientis de jure gentium. Si hoc non expediat reipublicae, illa erunt communia, et per consequens per omnes qui sunt in republica dividenda nam homo naturaliter est dominus omnium. Hoc dico propter reges, qui non possunt sine causa rationabili sibi appropriare aliquod thesaurum. Bene propter rationabilem causam, scilicet propter necessitatem reipublicae, alias non, quia esset tyrannicum privare homines de illo quod est de jure naturali. Oportet enim quod sit illius qui primo invenerit.

ARTICULUS SECUNDUS

Utrum liceat alicui rem aliquam quasi propriam possidere

1. Respondet sanctus Thomas quod sic. Est distinctio notanda. Circa res exteriores duo competunt homini. Primum est facultas procurandi et dispensandi res exteriores. Prima conclusio: quantum ad hoc quod est procurare et dispensare res istas exteriores, licitum est quod homo propria possideat.

Secundum quod competit homini est usus rerum. Secunda conclusio: Nullus est ita proprietarius rerum, quin aliquando teneatur dividere res suas, id est homo non debet habere res exteriores ut proprias, sed ut communes, ut scilicet de facili eas aliquis communicet in aliorum necessitates.

2. De hac materia vide Conradum in materia De contractibus, tractatu primo, q. 9, et Aristotelem, 2 Politicorum, ubi reprobat dogma Socratis, qui volebat suadere communitatem rerum in republica.

Sed dato quod ita sit, quod licet habere rem aliquam propiam stando in jure naturali, videtur tamen quod christianis non liceat, quia in principio Ecclesiae non licebat. Patet quia, ut habetur in Actibus Apostolorum, actuum, 2 (vv. 44-45)¹ legitur quod omnes qui credebant erant pariter, et habebant omnia communia, et dividebant unicuique prout opus erat. Et si dicas quod voluntarie faciebant: contra, quia actuum 5² dicitur quod Ananias et Saphira mortui sunt quia appropriaverunt sibi pretium agri, ut ibi est videre. Ergo videtur quod esset obligatio tempore Apostolorum non habendi rem propriam, sed quod omnia essent communia; et tamen non legimus quod postea data sit facultas habendi res proprias: ergo non est licita appropriatio.

Respondetur quod non potest dubitari quin liceat christianis habere bona propria. Patet ex scriptura, maxime ex Paulo, qui saepe admonet homines ut dent eleemosynam; et tamen clarum est quod eleemosyna datur de proprio: ergo. Item, quia tunc erant aliqui divites, ut patet <1> ad Tim. 6 (v. 17)³, ubi dicit: Divitibus hujus saeculi praecipe non alta sapere, sed libenter elargiri; et tamen si no essent aliqua propria sed omnia communia, non essent tunc divites: ergo. Etiam Paulus faciebat collectas, accipiebat enim a divitibus eleemosynas et mittebat Hierosolymis pro pauperibus. Item, Joannes in canonica sua dicit: Si quis habet substantiam hujus mundi etc. (1 Joan. 3, 17).⁴ Item, frustra Dominus admoneret in evangelio, si omnia essent communia, quod facerent eleemosynam, quia eleemosyna debet fieri de rebus propriis et non communibus. Ergo postquam Dominus admonebat eos eleemosynam facere, habebant proprium unde illam facerent. Item, quia Mat. <31>⁵ habetur quomodo in judicio ultimo fiet magnum examen de operibus misericordiae, quae non possunt impleri sine appropriatione. Dicitur enim (v. 42): «Sitivi, et non dedistis mihi bibere; esurivi, et non dedistis mihi manducare»: ergo aliquod proprium habebant unde darent illi manducare. Et ad illud de Actibus Apostolorum, dico quod ex voluntate illorum fuit; sed quanto duravit nescimus. Solum legimus quod fuit Hierosolymis, et quod ibi parum duravit, et quod fiebant collectae pro pauperibus, quod non fierent si omnia essent communia. In aliis partibus Apostoli faciebant collectas et afferebant in Hierosolymam pro pauperibus. Unde universaliter non est sic servata communitas.

3. Sed dubitatur, an esset melius quod, saltem nunc, inter christianos omnia essent communia. Videtur quod sic, quia sic incoepit Ecclesia ad Apostolis. Sed respondetur quod non, sed magis expedit appropriatio. Contra, quia ita incoepit Ecclesia tempore Apostolurum, quod omnia essent communia; et tamen si non esset magis expediens, Apostoli illud non consuluissent: ergo videtur quod simpliciter esset melius.

Respondetur quod communitas rerum requirit multa alia quae non possunt inveniri in communitate. Requirit modestiam, et requiritur concordia et debita subjectio, et requiritur justa distributio, quae omnia non essent si essent omnia communia. Vix enim inter religiosos possent esse; unde vix inter illos de communi vivunt nisi saltem quoad usum.

4. In solutione ad primum dicit sanctus Thomas quod appropriatio non est contra jus naturale, quia quando dicitur quod de jure naturali omnia sunt communia, tantumdem est ac si dicat quod de jure naturali non est facta divisione o division rerum, ita quod jus naturale nihil appropriavit, id est non fecit divisionem rerum. Sed Scotus in 4, d. 15, q. 2 dicit aliter, scilicet quod de jure naturali omnia sunt communia absolute, sed quod hoc jus naturale revocatum est. Sed quaerimus ad eo, ubi habetur in scriptura quod sit revocatum hoc jus naturale? Responderet quod ex eo quod constat nobis ex scriptura aliqua appropriatio rerum, ut patet de Abraham qui habuit proprium, ideo constat esse revocatum jus naturale. Sed certe non opus est currere ad hoc, quia cum non sit praeceptum juris naturalis, nec unquam fuit quod omnia essent communia, ideo non opus est dicere quod est revocatum jus naturale nec opus est dispensatione, quia ubi est praeceptum cadit dispensatio. Unde si in statu innocentiae multiplicatum esset genus humanum, esset facta appropriatio rerum, quia alias vivere non possent. Sed potest dici quod manet immutatum jus naturae; nam, ut ait Augustinus libro Confessionum, quando jus mutatur secundum qualitatem temporis et rerum, non est revocatio talis juris. Sic etiam cum secundum qualitatem temporis et usum rerum expediret appropriatio, et facta sit talis appropriatio, ideo non sequitur quod sit revocatum jus naturale, sed quod manet, mutatum tamen est. Et sic dicit Augustinus quod illud quod uno tempore convenit, alio tempore non licet. Et ideo in aliquo tempore, scilicet in statu innocentiae, expediebat quod omnia essent communia, non tamen post lapsum.

5. Dicit hic sanctus Thomas quod divisio rerum facta est de jure humano, et tamen supra, q. 57, a. 3 dicit quod est facta de jure naturali. Ergo sibi contradicit. Respondetur quod posita necessitate in rebus, mutantur res; est illa quae sunt de jure gentium dicuntur aliquando de jure naturali, et aliquando de jure positivo; est ideo sanctus Thomas dixit supra esse de jure naturali, et modo de jure positivo. Ex quo patet quod supra diximus, quod jus gentium, licet participet de jure naturali et positivo, tamen potius exspectat ad positivum; et ideo dixit esse de jure positivo. Et inde patet, si est positivum, mutari posse jus gentium.

ARTICULUS TERTIUS

Utrum sit de ratione furti occulte accipere rem alienam

1. Doctor ponit primo conditiones furti, et secundo ponit conclusionem. Ad furtum requiritur: primo, quod sit acceptio rei alienae, quia furtum est contra justitiam, et tamen non esset contra illam si rem suam quis acciperet, quia nulli faceret injuriam. Secundo requiritur quod furtum sit circa res possessas, id est quae possunt vendi et emi. Tertio, ad furtum requiritur quod occulte usurpetur alienum. Et sic furtum nihil aliud est quam occulta acceptio rei alienae.

Juristae et summistae ponunt aliam diffinitionem furti quae continet plures particulas, scilicet furtum est contractatio rei alienae invito domino. Sed dico quod non opus est illam ponere, quia per rem alienam totum nos intelligimus, quia cum sit res aliena, sive usus, sive acceptio, sive occultatio et attrectatio est furtum. Item, nec est necessaria illa particula quae ab aliquibus theologis solet adduci, scilicet «invito domino», quia satis declaratur per hoc quod dicitur «occulte», quia res aliena occulte accepta, invite domino accipitur, saltem negative, id est non volente domino, et hoc sufficit. Est ergo difinitio sufficiens, scilicet furtum est occulta acceptio rei alienae.

2. Sed dubitatur an hoc sit generale, quod quicumque capit rem alienam occulte, committat furtum. An si filius invito patre furatus est centum aureos ab eo, sit furtum. Respondetur quod sic, si faciat invito patre; et alias non, si praesumitur de voluntate patris, sicut si parvum capiat. Sed si verisimiliter est pater invitus, est furtum et peccat mortaliter. Et adeo est furtum, si faciat invito patre, quod potest pater in foro contentioso agere contra filium, et filius tenetur restituere patri si habeat peculium castrense vel quasi castrense, vel etiam post obitum patris tenetur aliis heredibus restituere.

3. Dubitatur de uxoribus, an si uxor capiat aliquid invito viro, sit rea furti. Respondetur quod si mala fide capiant, scilicet et distribuendum in turpes usus non neccesarios ad familiae sustentationem, tenetur de furto, quia licet omnia sint communia inter virum et uxorem, tamen dispensatio non est propria uxoris, sed viri de jure naturali et communi. Et ideo si uxor mala fide capiat, est rea furti, et peccat mortaliter, et tenetur ad restitutionem viro, si habeat bona dotalia et bonum castrense vel quasi castrense. Verum est quod doctores dicunt, quod si vir [di]⁶lapidet bona sua, bene potest uxor arripere bona et retinere ad usum familiae, sed non ad malos usus. Ita dicit Silvester verbo Furtum, § 10 et 11.

4. Cajetanus hic quaerit ut supra quaesivit, et est dubium notabile, an qui per multum tempus retinet rem alienam, gravius peccet; supposito quod non sit novum nocumentum respectu domini cujus est res furata, an plus peccet retinendo illam per unum annum quam per unum mensem. Respondet Cajetanus. Prima conclusio: Per hoc quod quis detinet solum rem alienam, si non utatur illa nec ex detentione illius rei sequitur novum nocumentum vero domino, non gravius peccat per hoc quod detinet illam per unum annum quam per unum diem.

Ratio est quia postquam rem furatus est, non est majus nocumentum illatum domino quod detineat illam per unum annum quam per unum mensem; et furtum non est peccatum nisi quia nocet proximo: ergo non gravius peccat per hoc quod detinet rem illam per unum annum quam si detineat per unum mensem. Secunda conclusio: Quamdiu utitur re aliena, gravius peccat utendo illa. Etiamsi res non reddatur deterior, peccat de novo et augetur peccatum.

In materia de restitutione diximus quod haec conclusio secunda vera est. Sed quoad primam certe oppositum sentimus, quod gravius peccatum est detinere rem per unum mensem quam per hebdomadam, quia majus nocumentum est, et per consequens qui retinet per annum, gravius peccat quam si detineat per mensem. Patet, quia omnino infertur nocumentum vero domino, quia possidere rem est quoddam bonum proprii domini, et illo bono expoliatur per detentionem. Item, quia si non esset nocumentum detinere rem per unum annum, etiam secunda conclusio esset falsa, quia per hoc quod utor semel re illa, non magis noceo proximo quam si detineam per unum diem, quia quod esset majus <damnum>⁷ et nocumentum. Item, quia si quis decies accepisset rem et decies reposuisset, dixisset Cajetanus quod gravius peccat quam si semel accepisset et illam dedisset. Ergo eodem modo qui per unum annum detinet rem, gravius peccat quam detinendo illam per unum mensem. Et dico quod retinere rem alienam est inferre nocumentum vero domino; et sic majus nocumentum est habere rem per unum annum quam per unum mensem.

5. Circa aliam particulam quam ponit sanctus Thomas, scilicet quod res possessa sit quae arripitur, dubitatur de servo, an si quis furetur servum alicujus, sit furtum. Respondetur quod sic, quia servus est res possessa et reputatur inter res possessas a domino. Verum est quod non esset furtum respectu ipsius servi, quia nullus seipsum subripere et furari dicitur. Etiam infertur damnum vero domino, quia aufertur aliquid appretiabile ab ipso, videlicet servitium. Verum est quod si quis caperet filiam alterius ad usum, scilicet pro concubina, non esset furtum, sed est propria species concubinae; sed si capiat illam ad servitium, tunc est peccatum furti, quia quod serviat illi est aestimabile pecunia. Unde licet detinere illam non dicatur furtum respectu filiae, sed incarceratio, ...

Índice

• Portada
• Los autores
• Resumen
• Créditos
• Índice
• Introducción
• Francisco de Vitoria y su legado
• Dos conceptos de derecho en Francisco de Vitoria
• La justicia en los intercambios (i): la escuela de Salamanca en el pensamiento económico
• La justicia en los intercambios (ii): el precio justo en Francisco de Vitoria
• La justicia en los intercambios (iii): la usura según Francisco de Vitoria
• Ley natural y derecho subjetivo
• Naturaleza caída, dominio y propiedad en el pensamiento escolástico
• Dominio y propiedad en Francisco de Vitoria
• Comentario a la c. 66 de la Secunda secundae «Sobre el hurto y la rapiña»
• Nota final
• Edición de los manuscritos con el comentario a la c. 66 de la Secunda secundae
• Referencias bibliográficas